Matichi darpokti | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

मातीची दर्पोक्ति

घनधार मृगाचा प्राशुनिया पर्जन्य
त्या तृषार्त भूवर आले नव चैतन्य,
उन्माद चढे, तो दर्प दर्वळे भोती

थरथरा कापली वर दर्भाची पाती
ते सुस्त धूलिकण गाउ लागले गीत

कोलाहल घुमला चहूकडे रानात-
अभिमानी मानव ! आम्हाला अवमानी !
बेहोष पाउले पडती अमुच्यावरुनी
त्या मत्त पदांना नच जाणीव अजूनी
की मार्ग शेवटी सर्व मातिला मिळती
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
दर्पणी पाहु द्या रमणि रूप दर्पात
वा बाहू स्फुरु द्या बलशाली समरात
पांडित्य मांडु द्या शब्दांचा आकांत

ते रूप, बुद्धि ती, शक्ति, आमुची भरती,
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
कित्येक शिकंदर जग जिंकुनिया गेले
कित्येक वाल्मिकी अखेर इकडे आले
कित्येक मनू अन् मुनी धुळीने गिळले
स्मृतितीलहि त्यांच्या ओळी अंधुक होती
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
पाहून हासु ये तुमचे ताजमहाल
अन् गर्व किती तो ! काल काय जिंकाल ?

शेकडो ताजही जिथे शोभले काल
ती प्रचंड नगरे आज आमुच्या पोटी
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
धनवंत असू द्या, असु द्या दीन भिकारी
कुणि संत असू द्या वा पापी व्यभिचारी
इकडेच वाहते सर्वांची रहदारी
हो भस्म चितेवर सारी नीति-अनीति
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
मरणोत्तर वाटे होइल आशापूर्ति

स्वर्गीय मंदिरें घ्यायाला विश्रांति
लाभेल प्रभूची वा प्रमदांची प्रीति
त्या व्याकुल मतिला इथेच अंतिम शांती
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !
ही क्षुद्र बाहुली कोण करी निर्माण ?
बेताल नाचवी, सूत्रधार हा कोण ?
मातीतच अंती त्याचेही निर्वाण ?
स्वामित्व जगाचे अखेर अमच्या हाती
मातीवर चढणे एक नवा थर अंती !

__ कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Bayaran | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

बायरन

वेगे आदळती प्रमत्त गिरिशा लाटा किनाऱ्यावरी
पाषाणी फुटती पिसूनि कणिका लक्षावधी अम्बरी

आणी झिंगुनि धावती पुनरपी झुंजावया मागुनी
भासे वादळ भव्य उग्र असले त्या गर्व-गीतातुनी !

अभ्रांच्या शकलांमधून तळपे, भासे जसा भास्कर
शब्दाआडुनही त्वदंतर दिसे उन्मत्त अन् चंचल !
केव्हा बद्ध सुपर्ण पंख उधळी तोडावया अर्गल
केव्हा नाजुक पाकळ्यात अडके बागेतला तस्कर !

काळाच्या कवि, वालुकेवरि तुवा जी रोवली पावले
नाही दर्शविण्यास शक्त पथ ती-आणी नसो ती तरी
आहे आग जगातली जरि नसे संगीत स्वर्गातले
तत्त्वांचा बडिवार नाहि अथवा ना गूढशी माधुरी.

जेथे स्थण्डिल मानसी धगधगे विच्छिन्न मूर्तीपुढे
तेथे शिंपिल शारदा तव परी शीतोदकाचे सडे !

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Nirmalya | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

निर्माल्य

होता मोहरला व संत वितरी मार्गावरी तो फुले
होते धुंद सुवास ते चहुकडे विश्वामधे दाटले,

स्वप्नांच्या कमली अलीपरि दडे रात्री सुके अन्तर
आणि पंख उभारवून दिवसा झापू बघे अम्बर !

वेशी दृष्टिपथात तू जणु उभी प्राचीवरी हो उषा
झाला आरुण जीवनौघ, भरला आल्हाद दाही दिशा
मूर्ती मोहक गौर, गोल सुख अन् किंचित निळ्या लोचनी
वाहे मन्थर आणि जीवनमयी त भावमन्दाकिनी !

साधी वेषतर्‍हा तयातहि खुले ती आकृती लालस
डोळ्यातूनच भावबन्ध जडले-प्रीती असे डोळस !
जाण्याला निघसी अचानक पुढे, व्याकूलसी पाहुनी,
गंगा लोपुनी गर्जना करित तो सिंधूच नेत्रांतुनी !

आणी गेलिस तू-वसन्तहि सखे गेला तुझ्या संगती,
पुष्पातील उडून गंध उरले निर्माल्य हे भोवती !

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Swatantryadevatechi Vinavani | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

स्वातंत्र्यदेवीची विनवणी

पन्नशीची उमर गाठली अभिवादन मज करू नका ।
मीच विनविते हात जोडूनी वाट वाकडी धरू नका ॥


सूर्यकुलाचा दिव्य वारसा प्रिय पुत्रांनो तुम्हा मिळे ।
काळोखाचे करून पूजन घुबडांचे व्रत करू नका ॥

अज्ञानाच्या गळ्यात माळा अभिमानाच्या घालू नका ।
अंध प्रथांच्या कुजट कोठारी दिवाभीतासम दडू नका ॥

जुनाट पाने गळून पालवी नवी फुटे हे ध्यानी धरा ।
एकविसावे शतक समोरी सोळाव्यास्तव रडू नका ॥

वेतन खाऊन काम टाळणे हा देशाचा द्रोह असे ।
करतील दुसरे, बघतील तिसरे असे सांगुनी सुटू नका ॥

जनसेवेस्तव असे कचेरी ती डाकूंची नसे गुहा ।
मेजाखालून, मेजावरतून द्रव्य कुणाचे लुटू नका ॥

बोथट पुतळे पथापथावर ही थोरांची विटंबना ।
कणभर त्यांचा मार्ग अनुसरा, वांझ गोडवे गाऊ नका ॥

सत्ता तारक सुधा असे पण सुराही मादक सहज बने ।
करीन मंदिरी मी मदिरालय अशी प्रतिज्ञा घेऊ नका ॥

प्रकाश पेरा अपुल्या भवती दिवा दिव्याने पेटतसे ।
इथे भ्रष्टता, तिथे नष्टता, शंखच पोकळ फुंकू नका ॥

पाप कृपणता, पुण्य सदयता, संतवाक्य हे सदा स्मरा ।
भलेपणाचे कार्य उगवता कुठे तयावर भुंकू नका ॥

__ कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Prem | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

प्रेम

पुरे झाले चंद्रसूर्य
पुऱ्या झाल्या तारा
पुरे झाले नदीनाले
पुरे झाला वारा


मोरासारखा छाती काढून उभा रहा
जाळासारखा नजरेत नजर बांधून पहा
सांग तिला तुझ्या मिठीत
स्वर्ग आहे सारा

शेवाळलेले शब्द आणिक
यमकछंद करतील काय?
डांबरी सडकेवर श्रावण
इंद्रधनू बांधील काय?

उन्हाळ्यातल्या ढगासारखा हवेत रहाशील फिरत
जास्तीत जास्त बारा महिने बाई बसेल झुरत
नंतर तुला लगिनचिठ्ठी
आल्याशिवाय राहील काय?

म्हणून म्हणतो जागा हो
जाण्यापूर्वी वेळ
प्रेम नाही अक्षरांच्या
भातुकलीचा खेळ

प्रेम म्हणजे वणवा होऊन जाळत जाणं
प्रेम म्हणजे जंगल होऊन जळत रहाणं

प्रेम कर भिल्लासारखं
बाणावरती खोचलेलं
मातीमध्ये उगवूनसुद्धा
मेघापर्यंत पोचलेलं

शव्दांच्या या धुक्यामध्ये अडकू नकोस
बुरुजावरती झेंड्यासारखा फडकू नकोस

उधळून दे तुफान सगळं
काळजामध्ये साचलेलं
प्रेम कर भिल्लासारखं
बाणावरती खोचलेलं 

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Don yachak | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

दोन याचक

मलीन खाकी गणवेषातिल, सैनिक तरणाताठा कोणी
नाव? कशाचे नाममात्र ते बाहुवरची बघा निशाणी


शरीर विकुनी पोटासाठी एक थेंब हा सरितेसंगे
प्रवाह नेई तिकडे जाई धावत वाहत मरणामागे

मैदानावर पुढे छावणी फुगीर डेरे अवतीभवती
कबुतरांचा जणू थवा हा थकून बैसे जमिनीवरती

त्या गर्दीच्या सीमेवर हा तरूतळी बसला एकाकी
गर्द सावली, गाढ शांतता, वाराही पद हळुच टाकी

दुर्लभ वेळा असते असली ऐकत होता संथ पडोनी
खाकीखाली धडधडणाऱ्या व्यक्तित्वाची करूण कहाणी

कुणी भिकारीण आली तेथे, नाव? कशाचे नाममात्र ते
होते नवथर त्या नवतीला झाकाया नच वस्त्रही पुरते

कळकट चोळीच्या चिंधीतून स्तन डोकावत उंच सावळे
तलम अनावृत दिसे कातडी लाचारीचे विशाल डोळे

उभी राहिली समोर त्याच्या उपसत कंठामधुनि ताना
बोलपटातील परिचित गीते, म्हणे अखेरीस काही द्या ना

काही द्या ना जीभ न केवळ शरीर अवघे होते मागत
ते डोळे, ते स्तन, ती मांडी, सारे उदरास्तव आक्रोशत

शूर शिपाई किंचित बुजला संकोचाची छटा मुखावर
खिशात गेले हात परंतु, नजरेतुन ओसंडे काहुर

त्यासही होते हवे काहीसे, कसे तरी ते कळवे; कळले
दुनियेपासून तुटलेले ते, दोन अनामिक जवळी आले

दूर जरा दरडीच्या खाली मच्छरदाणी करिती पर्णे
नीरवतेवर मुद्रित झाले विविध भुकांचे एकच गाणे, एकच नाणे!

__कुसुमाग्रज [by Kusumagraj]
[कुसुमाग्रजांची ही कविता त्यांच्या इतर कवितांइतकी जरी गाजलेली नसली, तरी त्यांच्यासारखीच अव्वल दर्जाची आहे, यात शंका नाही. एका घटनेचे, त्यांनी या कवितेतून अगदी साध्या आणि ओघवत्या भाषेत चित्रदर्शी वर्णन केले आहे. पोटासाठी वेगवेगळ्या प्रकारे शरीर विकणारे आणि जगाच्या खिजगणतीतही नसणारे भिकारीण आणि सैनिक असे दोन अनामिक जीव एकत्र येतात आणि आपापल्या भुका शांत करतात. दोन्हीमध्ये अनैतिक असे काहीच नाही, असेलच तर ती आदिम काळापासून सोबत करणारी भूक - शरीराची किंवा पोटाची.]

Kranticha Jaijaikar | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

क्रांतीचा जयजयकार

क्रांतीचा जयजयकार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार
अन् वज्रांचे छातीवरती घ्या झेलून प्रहार!


खळखळू द्या या अदय शृंखला हातापायांत
पोलादाची काय तमा मरणाच्या दारात?
सर्पांनो उद्दाम आवळा, करकचूनिया पाश
पिचेल मनगट परि उरातील अभंग आवेश
तडिताघाते कोसळेल का तारांचा संभार
कधीही तारांचा संभार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

क्रुद्ध भूक पोटात घालू द्या खुशाल थैमान
कुरतडू द्या आतडी करू द्या रक्ताचे पान
संहारक काली, तुज देती बळीचे आव्हान
बलशाली मरणाहून आहे अमुचा अभिमान
मृत्यूंजय आम्ही! आम्हाला कसले कारागार?
अहो हे कसले कारागार?
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

पदोपदी पसरून निखारे आपुल्याच हाती
होऊनिया बेहोष धावलो ध्येयपथावरती
कधी न थांबलो विश्रांतीस्तव, पाहिले न मागे
बांधू न शकले प्रीतीचे वा कीर्तीचे धागे
एकच ताळा समोर आणिक पायतळी अंगार
होता पायतळी अंगार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

श्वासांनो जा वायूसंगे ओलांडुनी भिंत
अन् आईला कळवा अमुच्या हृदयातील खंत
सांगा वेडी तुझी मुले ही या अंधारात
बद्ध करांनी अखेरचा तुज करिती प्रणिपात
तुझ्या मुक्तीचे एकच होते वेड परि अनिवार
तयांना वेड परि अनिवार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

नाचविता ध्वज तुझा गुंतले शृंखलेत हात
तुझ्या यशाचे पवाड गाता गळ्यात ये तात
चरणांचे तव पूजन केले म्हणुनी गुन्हेगार
देता जीवन-अर्घ्य तुला ठरलो वेडेपीर
देशील ना पण तुझ्या कुशीचा वेड्यांना आधार
आई वेड्यांना आधार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

कशास आई, भिजविसी डोळे, उजळ तुझे भाल
रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे उषःकाल
सरणावरती आज अमुची पेटता प्रेते
उठतील त्या ज्वालांतून क्रांतीचे नेते
लोहदंड तव पायांमधले खळखळा तुटणार
आई, खळखळा तुटणार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!

आता कर ॐकारा तांडव गिळावया घास
नाचत गर्जत टाक बळींच्या गळ्यावरी फास
रक्तमांस लुटण्यास गिधाडे येऊ देत क्रूर
पहा मोकळे केले आता त्यासाठी ऊर
शरीरांचा कर या सुखेनैव या सुखेनैव संहार
मरणा, सुखेनैव संहार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा क्रांतीचा जयजयकार

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Maun | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

मौन

शिणलेल्या झाडापाशी
कोकिळा आली
म्हणाली, गाणं गाऊ का ?

झाड बोललं नाही
कोकिळा उडून गेली.

शिणलेल्या झाडापाशी
सुग्रण आली
म्हणाली, घरटं बांधु का ?
झाड बोललं नाही
सुग्रण निघून गेली.

शिणलेल्या झाडापाशी
चंद्रकोर आली
म्हणाली, जाळीत लपु का ?
झाड बोललं नाही
चंद्रकोर मार्गस्थ झाली.

शिणलेल्या झाडापाशी
बिजली आली
म्हणाली, मिठीत येऊ का ?
झाडाचं मौन सुटलं
अंगाअंगातुन
होकारांच तुफान उठलं.

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]
[मुक्तायन]

Vishakha | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.
(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

विशाखा

दूरस्थ कुणी दे तुझ्या करी ही कविता
वाहते जिच्यातून त्याची जीवन सरिता

खळखळे अडखळे सुके कधी फेसाळॆ
परी अखंड शोधे वाट समुद्राकरिता

खडकाळ प्रांत तो ही जेथून निघाली
पथ शोधित आली रानातून अकेली

नच रम्य राउळे कलापूर्ण वा घाट
तीरावर तुरळक परी अंकुरती वेली

नव पर्णांच्या ह्या विरळ मांड्वाखाली
होईल सावली कुणा कुणास कहाली

कोपेल कुणी शापील कुणी दुर्वास
ह्या जळोत समिधा भव्य हवी व्रुक्षाली

"समिधाच सख्या या, त्यात कसा ओलावा,
कोठून फुलांपरि वा मकरंद मिळावा ?

जात्याच रुक्ष या, एकच त्या आकांक्षा
तव आन्तर अग्नी क्षणभर तरि फुलवावा!"

कवितासंग्रह – विशाखा

_ कुसुमाग्रज [by Kusumagraj]

Majhe jagane hote gaane | Kusumagraj | Marathi Kavita

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar.

(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

माझे जगणे होते गाणे

जाता जाता गाईन मी
गाता गाता जाईन मी
गेल्यावरही या गगनातील
गीतांमधुनी राहीन मी


माझे जगणे होते गाणे
कधी मनाचे कधी जनाचे
कधी घनाशय कधी निराशय
केवळ नाद तराणे

आलापींची संथ सुरावळ
वा रागांचा संकर गोंधळ
कधी आर्तता काळजातली
केव्हा फक्त बहाणे

राईमधले राजस कूजन
कधी स्मशानामाधले क्रंदन
अजणातेचे अरण्य केव्हा
केव्हा शब्द शहाणे

जमले अथवा जमले नाही
खेद खंत ना उरले काही
अदृष्यातील आदेशांचे
ओझे फक्त वाहणे

__कुसुमाग्रज [By Kusumagraj]

Kusumagraj | Marathi Poet | Marathi Kavita Sangrah

Kusumagraj - Vishnu Vaman Shirwadkar:

(Born: 27 February 1912, Died: 10 March 1999)

The famous Marathi poet in Indian literature. His play ‘Natsamrat’ has major role in Marathi literature. He was born in Pune, Maharashtra.

List of Kusumagraj's Poems:

1.      Vishakha (Year : 1942)

2.      Himaresha (Year : 1964)

3.      Chhandomayi (Year : 1982)

4.      Jeewanalahari (Year : 1933)

5.      Jaicha Kunja (Year : 1936)

6.      Samidha (Year : 1947)

7.      Kana (Year : 1952)

8.      Kinara (Year : 1952)

9.      Marathi Mati (Year : 1960)

10.  Wadalwel (Year : 1969)

11.  Rasayatra (Year : 1969)

12.  Muktayan (Year : 1984)

13.  Shrawan (Year : 1985)

14.  Prawasi Pakshi (Year : 1989)

15.  Patheya (Year : 1989)

16.  Meghdoot (Marathi Translation of Kalidas' "Meghdoot", which is in Sanskrit) (Year : 1956)

17.  Swagat (Year : 1962)

18.  Balbodh Mevyatil Kusumagraj (Year : 1989)

Edited List of Kusumagraj's Poems:

1.      Kawyawahini

2.      Sahityasuwarna

3.      Phularani

4.      Pimpalapan

5.      Chandanawel

6.      Rasyatra

List of Kusumagraj's Stories:

1.      Phulawali

2.      Chhote Ani Mothe

3.      Satariche Bol Ani Iter Katha

4.      Kahi Wruddha, Kahi Tarun

5.      Prem Ani Manjar

6.      Appointment

7.      Ahe Ani Nahi

8.      Wiramachinhe

9.      Pratisad

10.  Ekaki Tara

11.  Watewaralya Sawalya

12.  Shakespearechya Shodhat

13.  Rooparesha

14.  Kusumagrajanchya Bara Katha

15.  Jadoochi Hodi (for children)

Plays by Kusumagraj:

1.      Yayati Ani Dewayani

2.      Weeja Mhanali Dharateela

3.      Natasamrat

4.      Doorche Diwe

5.      Dusara Peshwa

6.      Waijayanti

7.      Kounteya

8.      Rajmukut

9.      Amche Naw Baburao

10.  Widushak

11.  Ek Hoti Waghin

12.  Anand

13.  Mukhyamantri

14.  Chandra Jithe Ugawat Nahi

15.  Mahant

16.  Kaikeyi

17.  Becket (Translation of The Honour of God by Jean Anouilh)

One-Act Plays by Kusumagraj:

1.      Diwani Dawa

2.      Dewache Ghar

3.      Prakashi Dare

4.      Sangharsh

5.      Bet

6.      Natak Basat Ahe Ani Itar Ekankika

Novels by Kusumagraj:

1.      Waishnawa

2.      Janhawi

3.      Kalpanechya Teerawar

[*References: From wikipedia]